Alleen via een psychodiagnostisch onderzoek kan worden vastgesteld of een leerling dyslectisch is. Toch zijn er talloze signalen die wijzen op een mogelijke dyslexie.

• De leerling heeft problemen met het leren van woordjes.
• De leerling heeft problemen met de uitspraak van de moderne vreemde talen.
• De leerling heeft onvoldoendes voor de talen.
• De leerling is erg lang bezig met het maken van huiswerk.

Met het Signaleringsinstrument Dyslexie VO kunt u aan het begin van de brugklas achterhalen welke leerlingen leesproblemen hebben en mogelijk dyslectisch zijn. Het instrument bevat een zinnendictee en een stilleestoets die klassikaal kunnen worden afgenomen.

In uw (algemene) voorlichting over dyslexie aan ouders kunt u scholen de folder Dyslexie, neem er even de tijd voor! en de dvd Hoezo Dyslexie? gebruiken.

Een school is niet verplicht een dyslexiescreening af te nemen. Er zijn verschillende manieren om het signaleren in het VO vorm te geven. In het Protocol Dyslexie Voortgezet Onderwijs schetsen we in hoofdstuk 4 verschillende mogelijkheden. Een digitale versie van dit in 2013 herziene protocol is te vinden op de website van het Masterplan Dyslexie: http://masterplandyslexie.nl/nl/catalog/view/protocol_dyslexie_voortgezet_onderwijs/7/16.

Voor alle leerlingen met dyslexie geldt dat zij recht hebben op 30 minuten tijdsverlenging bij het CE. Bij het schoolexamen hebben leerlingen dezelfde rechten als bij het CE. De tijdsverlening moet wel in verhouding zijn met de toets. Vanaf 2014 is Arial 12 de nieuwe standaardletter voor het examen. De school hoeft en mag de tekst niet meer zelf vergroten. We adviseren Arial punt 12 als standaard te hanteren voor alle proefwerken en toetsen op school. Als er andere faciliteiten nodig zijn, zoals auditieve ondersteuning of een langere verlenging van de examentijd dan 30 minuten, dan moeten deze wel expliciet in het begeleidingsadvies in de dyslexieverklaring zijn omgeschreven. Het kan nodig zijn om daartoe het begeleidingsadvies in de verklaring te laten herzien door een GZ-psycholoog; het dyslexieonderzoek hoeft daarbij niet opnieuw gedaan te worden.

Zie voor een uitwerking van deze punten ook het Protocol Dyslexie Voortgezet Onderwijs, blz. 137-138 (http://masterplandyslexie.nl/nl/catalog/view/protocol_dyslexie_voortgezet_onderwijs/7/16).

Over de vraag of dyslexie ook kan worden vastgesteld bij alleen spellingproblemen, bestaat discussie. In Nederland worden er twee definities van dyslexie gehanteerd:

1   Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau (Stichting Dyslexie Nederland, 2008).

2  Dyslexie is een specifieke lees- en spellingstoornis met een neurobiologische basis, die wordt veroorzaakt door cognitieve verwerkingsstoornissen op het raakvlak van fonologische en orthografische taalverwerking. Deze specifieke taalverwerkingsproblemen wijken proportioneel af van het overige cognitieve, en met name taalverwerkingsprofiel en leiden tot een ernstig probleem met het lezen en spellen van woorden ondanks regelmatig onderwijs. Dit specifieke lees- en spellingprobleem beperkt in ernstige mate een normale educatieve ontwikkeling, die op grond van de overige cognitieve vaardigheden geïndiceerd zou zijn (Blomert, 2006).

Volgens de SDN (definitie 1) kan alleen een spellingprobleem ook voldoende zijn om te spreken van dyslexie. Volgens Blomert (definitie 2) moet er altijd sprake zijn van een leesprobleem, om te kunnen spreken over dyslexie. In het kader van de vergoedingsregeling wordt de definitie van Blomert gehanteerd. Dat betekent dat een leerling met alleen spellingproblemen niet in aanmerking komt voor vergoede diagnostiek naar en eventuele behandeling van dyslexie. De definitie van SDN biedt wel ruimte om alleen bij spellingproblemen te kunnen spreken over dyslexie, maar dit onderzoek kan niet plaatsvinden binnen de vergoedingsregeling.

Ongeveer 10% van de basisschoolleerlingen heeft leesproblemen. Bij 3,6% zijn de leesproblemen zo ernstig dat er sprake is van dyslexie. Dit is ongeacht de intelligentie, dus binnen deze groep bevinden zich ook hoogbegaafde leerlingen. Ongeveer 1-5% van de kinderen met leerproblemen is hoogbegaafd.

Hoogbegaafde leerlingen met leesproblemen of dyslexie zijn niet zo makkelijk te signaleren. Deze kinderen zijn vaak in staat om hun leesproblemen te compenseren met bijvoorbeeld goede metacognitieve vaardigheden. Kenmerken van hoogbegaafdheid helpen de leerlingen om (lees)strategieën te ontwikkelen waardoor zij toch gemiddelde resultaten laten zien. Het werkgeheugen van hoogbegaafde leerlingen blijkt bijvoorbeeld een compenserende factor te kunnen zijn voor leesproblemen.

• Talentstimuleren.nl: Leerlingen met kenmerken van begaafdheid en lees- en/of spellingproblemen

Signalering van de groep hoogbegaafde leerlingen met leesproblemen is lastig doordat deze leerlingen niet altijd negatief opvallen binnen de normaalbegaafde groep leerlingen. Ze scoren bijvoorbeeld meestal ook niet meerdere keren een E (of V-) voor de CITO-toetsen gerelateerd aan lezen (DMT, Begrijpend lezen). Met de vraag hoe we deze leerlingen het beste kunnen signaleren is de Universiteit van Utrecht bezig (zie ook onderstaande websites). Daarnaast hebben zij onderzoek gedaan naar het welbevinden van hoogbegaafde dyslectische leerlingen.

• Artikel: Risk and protective factors in gifted children with dyslexia (2015) - Sietske van Viersen, Elise de Bree, Evelyn Kroesbergen, Esther Slot, Peter de Jong
• Scriptie: Taalontwikkeling van hoogbegaafde kinderen met dyslexie (2013) - Linda Creemers, Margo Meenken

Hoogbegaafde dyslectische leerlingen kunnen gefrustreerd en in verwarring raken omdat ze beseffen dat ze grote intellectuele mogelijkheden hebben, maar tegelijkertijd ook moeite hebben met lezen. Leerkrachten interpreteren het gedrag dat deze leerlingen laten zien soms ook als lui, ongeïnteresseerd en ongemotiveerd. Terwijl ze juist worstelen met de hoge eisen die ze zelf aan hun werk stellen (ze leggen de lat vaak hoog) en het onvermogen om hieraan te kunnen voldoen.

• Scriptie: De relatie tussen dyslexie, welbevinden en hoogbegaafdheid (2016) – Esther de Boer

Eén keer in de zoveel tijd duiken ze op: berichten over de Xlens, een speciale bril met gekleurde glazen en bepaalde filterkarakteristieken. Volgens de firma Xlens heeft 60% van de dyslectici er baat bij. Hoogleraren Ben Maassen en Aryan van de Leij zijn sceptisch (lees hier het bericht in Trouw), evenals het Masterplan Dyslexie: er is geen bewijs dat een bril met gekleurde glazen helpt tegen dyslexie. De Reclame Code Commissie heeft onlangs geoordeeld dat het bedrijf Xlens de kwalificatie 'wetenschappelijk bewezen' niet meer mag gebruiken (klik hier voor het volledige bericht). 

In de Protocollen Leesproblemen en Dyslexie bespreken we de misvatting waarbij afwijkende oogbewegingen worden gezien als de oorzaak van dyslexie:

Een andere term die soms gehanteerd wordt om dyslexie aan te duiden is ‘woordblindheid’. Hiermee wordt de suggestie gewekt dat dyslexie iets te maken heeft met het visueel vermogen. Dit is niet het geval. Tijdens het lezen bewegen de ogen van links naar rechts, maken ze sprongen terug en blijven ze enige tijd gefixeerd op moeilijke woorden. Elke lezer maakt van deze oogbewegingen, maar bij dyslectici zien die bewegingen er iets anders uit. Zij kijken vaker terug in de tekst, fixeren hun ogen vaker op bepaalde – voor hen moeilijke – woorden en de fixaties duren gemiddeld langer dan bij gemiddelde lezers. Deze afwijkende oogbewegingen zijn een gevolg van de leesproblemen van de dyslecticus en niet, zoals sommige oogartsen of optologen denken, de oorzaak. 

Sommige kinderen hebben moeite met lezen, omdat ze hun ogen niet goed kunnen fixeren op een woord (de woorden ‘springen’ voor de ogen) of omdat ze hun ogen niet gecoördineerd over een regel kunnen bewegen. Deze kinderen hebben vaak last van hoofdpijn, prikkende ogen of ze zien sterretjes tijdens het lezen of televisiekijken. Om deze problemen op te lossen schrijven sommige oogartsen een prismabril of een bril met gekleurde glazen voor, die de oogspiercoördinatie zou moeten verbeteren. Een voorbeeld van speciale lenzen is Xlens. Xlens bestaat uit gekleurde lenzen met speciale filterkarakteristieken. Het is niet wetenschappelijk vastgesteld, dat kinderen daarmee hun leesproblemen kwijtraken. Er is geen verband aangetoond tussen waarnemingsproblemen en dyslexie. Wel kunnen deze twee problemen naast elkaar bestaan, net als dyslexie en ver- of bijziendheid naast elkaar kunnen voorkomen. 

Als een kind problemen heeft met het herkennen van letters, moet altijd worden nagegaan of het wel goed kan zien. In geval van twijfel is een onderzoek en het eventueel aanmeten van een bril door een oogarts noodzakelijk. Is beperkt zicht niet de oorzaak van het leesprobleem, dan moet de leerling goed in de gaten worden gehouden en is adequate begeleiding nodig.

Om een zo hoog mogelijk niveau van functionele geletterdheid te bereiken, is een taakgerichte benadering noodzakelijk. De instructie moet dus gericht zijn op het oefenen van de vaardigheden die nodig zijn bij het lezen en spellen: lezen leer je vooral door te lezen, spellen door te spellen. De effecten van niet-taakgerichte werkwijzen of (hulp)middelen – zoals sensomotorische training, neurofeedback, kinesiologie, diëten, prismabrillen, brillen met gekleurde glazen en medicijnen – op lees- en spellingvaardigheid zijn niet aangetoond en deze werkwijzen worden dan ook sterk afgeraden.